DỊCH HỌC Ở PHƯƠNG TÂY

Kinh Dịch, một trong những văn bản cổ đại nhất của nền văn minh Trung Hoa, đã vượt qua biên giới Đông Á để tìm đến với tâm trí và tư duy phương Tây. Cuộc gặp gỡ giữa triết học phương Đông và khoa học phương Tây này đã tạo nên những hướng nghiên cứu độc đáo, mở ra cánh cửa hiểu biết mới về một hệ thống tư tưởng đã tồn tại hàng thiên niên kỷ.

I. Giới thiệu

Dịch học ở phương Tây bắt đầu từ thế kỷ 17 với những nỗ lực của các nhà truyền giáo, nhưng phải đến thế kỷ 19-20 mới thực sự phát triển mạnh mẽ. So với các tác phẩm cổ điển khác của Trung Hoa như Đạo Đức Kinh, số lượng bản dịch Kinh Dịch ra ngôn ngữ phương Tây vẫn còn khiêm tốn. Theo thống kê của Alfred Douglas trong "The Oracle of Change" (1972), chỉ có khoảng bảy bản dịch chính được công nhận rộng rãi.

Sự tiếp cận của học giả phương Tây với Kinh Dịch không chỉ dừng ở việc dịch thuật đơn thuần. Họ đã đem đến những góc nhìn mới mẻ, liên hệ với các lĩnh vực hiện đại như toán học, vật lý, và đặc biệt là tâm lý học. Điều này đã tạo nên một làn sóng tìm hiểu nguồn gốc sâu xa và quá trình hình thành của Kinh Dịch từ góc nhìn liên văn hóa và liên ngành.

II. Các bản dịch Kinh Dịch đầu tiên ở phương Tây

1. Dòng chảy lịch sử dịch thuật Kinh Dịch

Bản dịch đầu tiên của Kinh Dịch sang ngôn ngữ phương Tây được thực hiện bởi các nhà truyền giáo Dòng Tên (Jesuites). Sự khởi đầu này đánh dấu nỗ lực của người phương Tây trong việc tiếp cận một hệ thống tư tưởng phức tạp của phương Đông, vừa mang tính học thuật, vừa phục vụ mục đích truyền giáo.

Với mỗi bản dịch mới, người dịch không chỉ chuyển ngữ, mà còn mang theo cách diễn giải, cách hiểu của họ về Kinh Dịch. Điều này tạo nên sự đa dạng trong cách tiếp cận và giải thích Kinh Dịch ở phương Tây.

2. Những bản dịch tiêu biểu

a. Regis & King (1834) - Antiquissimus Sinarum Liber

Đây được xem là bản dịch đầu tiên của Kinh Dịch ra ngôn ngữ phương Tây, do các giáo sĩ Dòng Tên thực hiện. Bản dịch này ra đời tại Paris và được viết bằng tiếng Latin. Bản dịch mang đậm mục đích truyền giáo, giúp người phương Tây tiếp cận với tư tưởng phương Đông.

b. J. Legge (1899) - The Texts of Confucianism

James Legge thực hiện một bản dịch sát và kỹ lưỡng dựa trên bản Kinh Dịch in năm 1715 dưới thời Khang Hi. Điểm đặc biệt là Legge không coi Kinh Dịch là một sách bói toán. Ông tiếp cận nó như một văn bản triết học, văn hóa. Vì vậy, phần chú thích của ông về cách thức bói toán khá sơ sài, thậm chí ông hoàn toàn không đề cập đến.

c. R. Wilhelm (1924) - I Ging: das Buch der Wandlungen

Richard Wilhelm dịch Kinh Dịch sang tiếng Đức, sau đó C.F. Bayness chuyển ngữ sang tiếng Anh với tựa đề "The I Ching or Book of Changes" (1950). Bản dịch này được đánh giá là đầy đủ nhất, nhận được sự ưa chuộng rộng rãi. Điểm nổi bật là có lời giới thiệu sâu sắc của nhà tâm lý học C.G. Jung. Tuy nhiên, cách sắp xếp nội dung được cho là phức tạp, gây khó khăn cho người đọc.

d. John Blofeld (1965) - The Book of Change

Blofeld, một học giả người Anh, đã thực hiện bản dịch với trọng tâm là hướng dẫn cách bói toán theo Kinh Dịch. Bản dịch của ông không bao gồm phần "Truyện" của Khổng Tử, tức là tập trung vào phần Kinh hơn là phần Truyện.

e. Siu R.G.H. (1968) - The Man of Many Qualities

Đây là bản dịch riêng về phần Kinh của Văn Vương và Chu Công. Điểm đặc biệt là dịch giả đã trích dẫn hơn 700 chỗ trong văn học thế giới để giải thích phần Kinh. Bản dịch này cũng đưa ra nhiều ý tưởng mới mẻ, hấp dẫn về cách bói toán.

f. Alfred Douglas (1972) - The Oracle of Change

Bản dịch của Alfred Douglas chia làm hai phần chính:

• Phần I: Giới thiệu sơ lược về nguồn gốc Kinh Dịch, tư tưởng trong Kinh Dịch và hướng dẫn cách bói.
• Phần II: Dịch Thoán Từ, Hào Từ kèm theo lời giải thích theo quan điểm Nho gia.

g. J. Lavier (1969) - Le Livre de la Terre et du Ciel

J. Lavier, một giáo sư dạy châm cứu tại Đài Loan, đã tiếp cận Kinh Dịch từ góc độ đặc biệt. Ông cho rằng mặc dù Kinh Dịch là công trình của Phục Hi, Văn Vương, Chu Công và Khổng Tử, nhưng thực chất đây là "cuốn sách thiêng của Đạo Lão truyền thống". Lavier tập trung tìm hiểu ý nghĩa cổ nhất của các danh từ trong Kinh Dịch như Thái Ất, đạo, âm dương, dịch, quái... Cách giải thích của ông mang đậm tính Đạo gia hơn là Nho gia.

Bảng tổng hợp các bản dịch tiêu biểu

III. Những phát hiện tư tưởng và liên hệ khoa học phương Tây

1. Z.D. Sung - The Symbols of Yi King

Tác phẩm của Z.D. Sung (xuất bản khoảng năm 1934) không phải là một bản dịch Kinh Dịch thông thường. Thay vào đó, ông đã tìm ra những sự trùng hợp ngẫu nhiên giữa các quẻ Dịch với nhiều lĩnh vực khoa học như đại số học, vật lý, thiên văn và luận lý học.

Ông đã đưa ra một hệ thống ký hiệu độc đáo: quy ước hào dương (vạch liền) là A, hào âm (vạch đứt) là B. Từ đó, ông chuyển đổi tám quẻ đơn thành các biểu thức đại số:

• Càn (AAA) = A³
• Khôn (BBB) = B³
• Ba quẻ có 2 hào dương, 1 hào âm (Đoái, Ly, Tốn) = 3A²B
• Ba quẻ có 1 hào dương, 2 hào âm (Chấn, Khảm, Cấn) = 3AB²

Khi cộng tất cả lại, ông thu được công thức: A³ + 3A²B + 3AB² + B³ = (A+B)³

Đây chính là nhị thức Newton bậc ba, một phát hiện toán học đáng kinh ngạc về mối liên hệ giữa Kinh Dịch và toán học hiện đại.

2. Gottfried Leibniz - Phép nhị tiến

Một trong những phát kiến nổi bật nhất của học giả phương Tây về Kinh Dịch thuộc về Gottfried Leibniz (1646-1716), triết gia kiêm toán học gia người Đức. Ông là người đầu tiên nghĩ ra phép nhị tiến trong số học, chỉ sử dụng hai chữ số 0 và 1 thay vì mười chữ số từ 0 đến 9.

Trong khoảng thời gian từ 1679 đến 1702, Leibniz đã trao đổi thư từ với một nhà truyền giáo Dòng Tên ở Trung Hoa. Thông qua vị này, ông được biết đến 64 quẻ Kinh Dịch và nhận thấy sự tương đồng giữa hệ thống quẻ Dịch và hệ nhị phân mà ông đang nghiên cứu:

• Vạch âm (đứt) tương ứng với số 0
• Vạch dương (liền) tương ứng với số 1

Khi áp dụng quy tắc này, 64 quẻ Dịch chính xác tương ứng với 64 số từ 0 đến 63 trong hệ nhị phân. Chẳng hạn:

• Quẻ Khôn (sáu vạch đứt) = 000000 = số 0
• Quẻ Bác (một vạch liền dưới cùng, năm vạch đứt) = 000001 = số 1
• Quẻ Càn (sáu vạch liền) = 111111 = số 63

Điều đáng kinh ngạc là cách sắp xếp 64 quẻ theo phương vị của Phục Hi trùng khớp với thứ tự các số nhị phân từ 0 đến 63. Đây có thể là một sự trùng hợp ngẫu nhiên nhưng vô cùng thú vị giữa một hệ thống cổ đại phương Đông và phát minh khoa học hiện đại phương Tây.

IV. Tiếp cận Kinh Dịch từ góc nhìn tâm lý học

1. Carl Gustav Jung - Nhà phân tâm học

Carl Gustav Jung (1875-1961), nhà tâm lý học người Thụy Sĩ, cùng với Freud là một trong những người sáng lập khoa phân tâm học. Jung đã tiếp cận Kinh Dịch thông qua sự giới thiệu của Richard Wilhelm, người bạn dịch Kinh Dịch sang tiếng Đức.

Trong lời mở đầu cho bản dịch tiếng Anh của Wilhelm (1950), Jung kể lại trải nghiệm của mình khi bói Kinh Dịch hai lần vào năm 1949:

• Lần thứ nhất: Ông muốn biết liệu bản dịch tiếng Anh sắp xuất bản có được độc giả phương Tây hiểu rõ hơn bản tiếng Đức không. Kết quả là quẻ Đỉnh biến thành quẻ Tấn (động hào 2, 3), với lời đoán rằng bản tiếng Anh sẽ có ích hơn bản tiếng Đức.

• Lần thứ hai: Ông còn do dự về việc viết lời giới thiệu cho bản dịch tiếng Anh, vì lo ngại rằng việc một nhà khoa học như ông ủng hộ một tác phẩm huyền bí cổ đại có thể không phù hợp. Kết quả là quẻ Khảm biến thành quẻ Tỉnh (động hào 3), với lời khuyên rằng ông nên viết lời giới thiệu, vì Kinh Dịch giống như một cái giếng cổ, tuy có phần hư hỏng nhưng vẫn có thể sửa chữa để sử dụng.

Jung ấn tượng mạnh mẽ với cách Kinh Dịch đã "đọc được" tâm trạng thầm kín của ông. Từ đó, ông đề xuất rằng bói Dịch có thể là một phương tiện để dò xét cõi tiềm thức của con người. Đây là một cách tiếp cận hoàn toàn mới và hiện đại đối với Kinh Dịch.

2. Raymond de Becker

Raymond de Becker, trong lời giới thiệu cho bản dịch Kinh Dịch của Charles de Harley (1970), đã phát triển thêm ý tưởng của Jung. Ông cho rằng nếu người xin quẻ thực sự tĩnh tâm, tập trung tư tưởng vào điều muốn hỏi, thì quẻ có thể cho biết sự diễn biến của tình thế từ trước tới sau.

Quan điểm của de Becker về bói Dịch có những điểm đáng chú ý:

• Bói Dịch không bao giờ tiên đoán việc gì sẽ xảy ra một cách tất yếu, không thể thay đổi
• Nếu bói hai lần về cùng một việc, hai quẻ sẽ khác nhau vì tâm trạng người bói và tình thế bên ngoài đều đã thay đổi
• Giá trị của bói Dịch nằm ở việc giúp hiểu tâm lý bề sâu (psychologie des profondeurs), tức là hiểu được tiềm thức

Cách tiếp cận này đã đưa Kinh Dịch từ một công cụ bói toán truyền thống trở thành một phương pháp tự phản tư và khám phá nội tâm hiện đại.

V. Phân loại các trường phái nghiên cứu Kinh Dịch ở phương Tây

Dựa trên cách tiếp cận và mục đích nghiên cứu, có thể phân chia các học giả phương Tây nghiên cứu về Kinh Dịch thành ba xu hướng chính:

1. Tìm hiểu đạo lý Trung Hoa

Đại diện tiêu biểu của xu hướng này là James Legge và Richard Wilhelm. Họ tiếp cận Kinh Dịch như một văn bản triết học, văn hóa quan trọng của Trung Hoa. Mục tiêu chính của họ là tìm hiểu tư tưởng, đạo lý trong Kinh Dịch để giới thiệu với độc giả phương Tây.

Họ tập trung vào việc dịch thuật chính xác, giải thích rõ ràng các khái niệm và tư tưởng trong Kinh Dịch. Đóng góp của họ giúp người phương Tây tiếp cận được với chiều sâu triết học và văn hóa của Kinh Dịch, vượt qua khuôn khổ của một cuốn sách bói toán đơn thuần.

2. Tìm liên hệ với khoa học hiện đại

Xu hướng này do Leibniz và Z.D. Sung đại diện. Họ nhìn thấy những mối liên hệ thú vị giữa cấu trúc Kinh Dịch với các ngành khoa học hiện đại như toán học, vật lý, logic học.

Phát hiện nổi bật nhất là mối liên hệ giữa 64 quẻ Dịch và hệ thống nhị phân trong toán học. Xu hướng này mở ra một cách tiếp cận hoàn toàn mới đối với Kinh Dịch, đưa nó vào đối thoại với khoa học hiện đại.

3. Xem Dịch như sách bói

Xu hướng này có thể chia thành hai trường phái nhỏ:

Trường phái truyền thống: Đại diện bởi Alfred Douglas, J. Lavier. Họ tuân theo đúng cách bói và đoán của Trung Hoa mà không có nhiều phát kiến mới. Mục đích chính là giới thiệu phương pháp bói Dịch truyền thống cho độc giả phương Tây.

Trường phái tâm lý học: Đại diện bởi C.G. Jung, Raymond de Becker. Họ coi bói Dịch như một phương tiện để đi sâu vào tiềm thức con người. Đây là cách tiếp cận sáng tạo nhất, đưa Kinh Dịch vào đối thoại với tâm lý học hiện đại.

VI. Phân tích những đóng góp và hạn chế

Đóng góp của Dịch học phương Tây

1. Mở rộng tầm nhìn: Học giả phương Tây đã mang đến những góc nhìn mới mẻ, đa dạng về Kinh Dịch, vượt ra khỏi khuôn khổ truyền thống.

2. Liên kết liên ngành: Họ đã tìm ra những mối liên hệ thú vị giữa Kinh Dịch và các lĩnh vực hiện đại như toán học, logic học, tâm lý học.

3. Phổ biến rộng rãi: Các bản dịch và nghiên cứu của họ đã giúp Kinh Dịch được biết đến rộng rãi ở phương Tây, trở thành một phần của đối thoại văn hóa toàn cầu.

Hạn chế của Dịch học phương Tây

1. Khoảng cách văn hóa: Nhiều khái niệm và tư tưởng trong Kinh Dịch khó có thể dịch chính xác sang ngôn ngữ phương Tây mà không mất đi ý nghĩa gốc.

2. Thiên kiến văn hóa: Một số học giả tiếp cận Kinh Dịch với những giả định và khung tư duy phương Tây, dẫn đến những diễn giải có thể chưa chính xác.

3. Số lượng hạn chế: So với các tác phẩm cổ điển khác của phương Đông, số lượng nghiên cứu và bản dịch Kinh Dịch ở phương Tây vẫn còn khá khiêm tốn.

VII. Kết luận

Dịch học ở phương Tây đã mở ra những hướng tiếp cận mới mẻ, sáng tạo đối với Kinh Dịch. Từ việc dịch thuật nghiêm túc đến những phát hiện đáng kinh ngạc về mối liên hệ với toán học, từ việc bói toán truyền thống đến việc khám phá tiềm thức con người, học giả phương Tây đã góp phần làm phong phú thêm cách hiểu về Kinh Dịch.

Ba xu hướng nghiên cứu chính - tìm hiểu đạo lý Trung Hoa, tìm liên hệ với khoa học hiện đại và xem Dịch như sách bói - đã bổ sung cho nhau, tạo nên một bức tranh đa chiều về Kinh Dịch trong học thuật phương Tây.

Mặc dù vẫn còn những hạn chế nhất định, nhưng không thể phủ nhận rằng Dịch học phương Tây đã đóng góp đáng kể trong việc đưa Kinh Dịch từ một văn bản cổ đại của riêng Trung Hoa trở thành một phần của di sản trí tuệ chung của nhân loại. Trong những thập kỷ tới, với sự phát triển của nghiên cứu liên văn hóa, liên ngành, chúng ta có thể kỳ vọng vào những hiểu biết mới, sâu sắc hơn về Kinh Dịch từ góc nhìn phương Tây.

Kinh Dịch không chỉ là cổ thư Đông phương mà còn là một hệ tư tưởng có tính toàn cầu, một cầu nối giữa truyền thống và hiện đại, giữa Đông và Tây. Việc tiếp tục khám phá, đối thoại và làm mới Kinh Dịch trong thế giới hiện đại - với phương Tây là một đối tác tri thức đầy tiềm năng - sẽ mang lại những giá trị to lớn cho sự hiểu biết của chúng ta về bản thân và vũ trụ.