Tứ Bất Tử Là Ai? Bí Ẩn Về 4 Vị Thánh Bất Tử Trong Văn Hóa Việt Nam

Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên vốn là một phần không thể thiếu trong văn hóa Việt Nam. Trong đó, tín ngưỡng Tứ Bất Tử gắn liền với bốn vị thần bất tử được người Việt tôn thờ là Tản Viên Sơn Thánh, Phù Đổng Thiên Vương, Chử Đồng Tử và Công chúa Liễu Hạnh. Họ đại diện cho tinh thần bất khuất, lòng yêu nước tha thiết và sự hy sinh vì đại nghĩa của dân tộc. Bài viết này sẽ giới thiệu chi tiết hơn về từng nhân vật trong Tứ Bất Tử cũng như vai trò của họ trong tâm thức người Việt.

Tứ Bất Tử Việt Nam là ai?

Tứ bất tử, một khái niệm quen thuộc trong văn hóa tâm linh của Việt Nam, đề cập đến bốn vị thần được tôn kính là bất tử, bao gồm: Tản Viên Sơn Thánh, Phù Đổng Thiên Vương, Chử Đồng Tử và Công chúa Liễu Hạnh.

Tản Viên Sơn Thánh, còn được biết đến với tên gọi Sơn Tinh, là thần của núi Tản Viên (nay là Ba Vì), biểu tượng cho khát vọng chinh phục thiên nhiên và chiến thắng trước thiên tai.

Phù Đổng Thiên Vương, hay còn gọi là Thánh Gióng, đại diện cho ý chí chống lại kẻ xâm lược và sức mạnh của tuổi trẻ.

Chử Đồng Tử, được biết đến với danh hiệu Chử Đạo Tổ, tượng trưng cho đức hiếu thảo, tình yêu đôi lứa, hôn nhân và sự phồn thịnh, giàu có.

Công chúa Liễu Hạnh, còn được gọi là Mẫu Thượng Thiên hoặc Mẫu Liễu Hạnh, biểu tượng cho đời sống tâm linh, đức hạnh, trí tuệ, sự thịnh vượng và văn chương.

Trong số bốn vị này, ba vị nam thần đầu tiên được cho là đã tồn tại từ thời Hùng Vương và được thờ cúng rộng rãi từ lâu đời. Riêng Mẫu Liễu Hạnh, là nữ thần duy nhất trong số này, được biết đến và thờ cúng sau, vào thời Hậu Lê.

Một số ý kiến cho rằng, ngoài bốn vị thần này, trong văn hóa tâm linh Việt Nam còn có thêm hai vị thánh khác là Từ Đạo Hạnh và Nguyễn Minh Không.

Từ Đạo Hạnh, còn được gọi là Thánh Láng, và Nguyễn Minh Không, hay Thánh Nguyễn, được coi là Thánh Tổ của Phật giáo Việt Nam, biểu tượng cho khả năng phi thường tồn tại trong mỗi con người nếu được khai mở một cách đúng đắn. Họ đại diện cho văn hóa Lý-Trần, với Phật giáo là quốc giáo.

Thuật ngữ Tứ bất tử được ghi chép lần đầu trong "Dư địa chí", một phần của "Ức Trai di tập" do Nguyễn Tông Quai, một học giả thế kỷ XVII, giải thích. Kiều Oánh Mậu, một học giả từ cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, cũng đã đề cập đến Tứ bất tử trong tác phẩm của mình, nhấn mạnh sự tồn tại của họ trong văn hóa dân gian Việt Nam.

Các tài liệu Hán Nôm cũng như tài liệu tiếng Việt hiện đại đều ghi nhận sự tồn tại của Tứ bất tử, khẳng định họ là Tản Viên Sơn Thánh, Phù Đổng Thiên Vương, Chử Đồng Tử và Liễu Hạnh Công chúa, những vị thần linh thiêng, trường sinh bất tử trong tâm thức của người Việt.

Bảng thống kê dưới đây cho thấy sự xuất hiện của các vị Tứ Bất Tử trong các tư liệu được trích dẫn ở trên (số thứ tự tương ứng với số thứ tự các đơn vị tư liệu).

Như vậy, các vị Tản Viên Sơn Thánh, Chử Đạo Tổ và Thánh Gióng luôn xuất hiện nhất quán trong các tư liệu của các thời kỳ khác nhau. Khi Liễu Hạnh chưa giáng sinh thì Từ Đạo Hạnh hoặc Nguyễn Minh Không được xếp vào vị trí thứ tư trong Tứ Bất Tử. Các tư liệu cổ cũng cho thấy rằng người Việt thờ phụng Tứ Bất Tử đã được người Trung Hoa biết đến và ghi nhận. Điều này chứng tỏ việc thờ phụng Tứ Bất Tử là một nét đặc trưng riêng có của văn hóa tâm linh Việt Nam.

Lý giải về Tứ Bất Tử

Trước tiên, về con số bốn (Tứ). Trong tư duy người Việt, con số này mang tính tượng trưng và có ý nghĩa quan trọng. "Tứ" (bốn) là một hằng số thường được dùng để khái quát một phạm trù. Ví dụ: Tứ trấn, An Nam tứ đại tài, Tràng An tứ hổ, Sơn Tây tứ quý, Mỗ-La-Canh-Cót tứ danh hương, v.v.

Việc chọn bốn yếu tố tiêu biểu nhất trong một tập hợp là cách thể hiện sự đại diện cho cả tổng thể. Tứ Bất Tử cũng vậy. Chính vì thế mà có tới 6 vị thánh được coi là bất tử trong tín ngưỡng Việt, gồm: Tản Viên Sơn Thánh, Chử Đạo Tổ, Thánh Gióng, Liễu Hạnh, Từ Đạo Hạnh, Nguyễn Minh Không.

Sơn Tinh – Tản Viên Sơn Thánh

Sơn Tinh – Tản Viên Sơn Thánh là tên gọi của vị Thần núi Tản, một vị thần cổ xưa trong tâm thức người Việt. Tản Viên Sơn là núi Ba Vì, “núi tổ của nước ta”. Núi có ba ngọn cao vút. Ba anh em Thánh Tản (còn gọi Tam Vị Đại Vương Quốc Chúa Thượng Đẳng Thần) cai quản mỗi người một ngọn.

Xuất phát từ nhận định cốt lõi của tín ngưỡng Sơn Tinh – Tản Viên Sơn Thánh là tín ngưỡng Thần Núi (Sơn thần), thuộc hệ thống tín ngưỡng các hiện tượng tự nhiên, chúng tôi khẳng định rằng nói đến Sơn Tinh – Tản Viên Sơn Thánh là nói đến cả ba anh em Thánh Tản. Như vậy, cả ba vị Thần đều thuộc Tứ Bất Tử.

Cũng từ cốt lõi tín ngưỡng Thần Núi của người Việt mà công chúa Ngọc Hoa, vợ Thánh Tản (người anh cả), không được đề cao ngang hàng với Tam Vị Tản Viên Sơn Thánh, mặc dù vẫn có một số làng thờ phụng bà như một vị thần.

Các nghiên cứu về văn tế, bài trí ngai thờ, nghi lễ, tự khí... tại các ngôi đền thờ Thánh Tản xung quanh Ba Vì càng làm rõ thêm các luận điểm trên.

Chử Đạo Tổ

Nếu như ở huyền thoại Sơn Tinh – Tản Viên Sơn Thánh, người ta có thể tìm thấy những lớp ý nghĩa cổ xưa của tín ngưỡng chất phác, nguyên thủy bằng cách bóc tách những lớp trầm tích tiềm ẩn trong văn bản thần tích thì với huyền thoại Chử Đồng Tử, việc tìm hiểu trở nên khó khăn hơn. Huyền thoại Chử Đồng Tử là của Đạo Giáo, một tôn giáo du nhập sớm vào Việt Nam. Cốt lõi của huyền thoại và tín ngưỡng Chử Đạo Tổ là Đạo giáo kết hợp với tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Chử Đồng Tử là người đi đầu trong việc tiếp nhận thần thông để cứu độ người khác. Dân gian tôn vinh Chử Đồng Tử là Chử Đạo Tổ vì lý do đó.

Tại đền thờ chính Chử Đồng Tử ở Đa Hòa, từ xưa đã có ba pho tượng đồng và ba pho tượng đất, trong đó Chử Đạo Tổ ngồi giữa, hai bên là Tiên Dung và Nội Trạch Tây Cung. Tại đình Tự Nhiên cũng thờ ba vị này. Tuy nhiên, trong ba vị đó, chỉ có Chử Đồng Tử thuộc Tứ bất tử của tâm thức dân gian Việt.

Thánh Gióng

Thánh Gióng là vị anh hùng độc lập trong Tứ bất tử.

Mẫu Liễu Hạnh

Từ Đạo Hạnh, Nguyễn Minh Không và Liễu Hạnh đều là những nhân vật có ảnh hưởng lớn đến tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Trước khi Liễu Hạnh xuất hiện, Từ Đạo Hạnh hoặc Nguyễn Minh Không có thể là một phần của Tứ bất tử bởi cả hai đều sớm xuất hiện trong lịch sử, gắn liền với các truyền thuyết đạo giáo và có nhiều kiếp luân hồi.

Khi Liễu Hạnh xuất hiện vào thế kỷ 16, Phật giáo và Đạo giáo đang phát triển mạnh trong bối cảnh xã hội hỗn loạn. Tín ngưỡng Tam Phủ với trung tâm là thờ Mẫu cũng hình thành và nhanh chóng lan rộng. Sự xuất hiện của Liễu Hạnh đáp ứng được nhu cầu tâm linh của người dân thời bấy giờ.

So với Từ Đạo Hạnh và Nguyễn Minh Không, tín ngưỡng Liễu Hạnh bắt nguồn từ chính nội tâm người Việt, dễ dàng hòa nhập với tín ngưỡng Tứ Phủ. Vì thế, Liễu Hạnh trở thành trung tâm của Tứ Phủ và hội nhập với Tứ Bất Tử.

Cho đến nay, tín ngưỡng Tứ Phủ vẫn là một phần quan trọng trong đời sống tâm linh của người dân Việt Nam. Ảnh hưởng của Mẫu Liễu Hạnh còn lớn hơn so với Từ Đạo Hạnh và Nguyễn Minh Không.

Tín ngưỡng Tứ Bất Tử - Những giá trị bất biến

Tín ngưỡng Tứ Bất Tử, gồm Tản Viên Sơn Thánh, Phù Đổng Thiên Vương, Chử Đồng Tử và Liễu Hạnh Công Chúa, là một phần không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người Việt. Các vị thần này tượng trưng cho những phẩm chất, đức tính tốt đẹp nhất của con người Việt Nam - sự mạnh mẽ, bất khuất, yêu nước nồng nàn và sự hy sinh vì đại nghĩa.

Trong xã hội hiện đại, tín ngưỡng Tứ Bất Tử vẫn được lưu truyền và thực hành phổ biến. Hàng năm, các lễ hội thờ cúng Tứ Bất Tử như lễ hội đền Hùng, đền Sóc Sơn, đền Chử Đồng Tử, đền Thánh Gióng... thu hút hàng triệu người tham dự. Đây không chỉ là dịp để tưởng nhớ công đức tiền nhân, mà còn thể hiện sự gắn bó keo sơn của cộng đồng.

Việc gìn giữ và phát huy giá trị tín ngưỡng Tứ Bất Tử có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc. Nó khơi dậy lòng tự hào dân tộc, đoàn kết cộng đồng, và truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ noi gương các bậc tiền nhân.

Khai thác tiềm năng du lịch tâm linh Tứ Bất Tử

Các di tích lịch sử, văn hóa liên quan đến tín ngưỡng Tứ Bất Tử như đền Hùng, Chử Đồng Tử, Phù Đổng, đền Mẫu... là những điểm đến hấp dẫn khách du lịch trong và ngoài nước. Việc tổ chức các lễ hội truyền thống tại các di tích này cũng thu hút đông đảo du khách tham quan, chiêm bái.

Để phát triển du lịch tâm linh gắn với tín ngưỡng Tứ Bất Tử, cần bảo tồn và tôn tạo các di tích, đồng thời nâng cao chất lượng dịch vụ, đa dạng hóa sản phẩm, phát triển các hoạt động văn hóa nghệ thuật gắn với lễ hội truyền thống. Bên cạnh đó, việc quảng bá, xúc tiến du lịch cũng cần được chú trọng để thu hút nhiều du khách đến với các di tích thờ Tứ Bất Tử.

Tứ Bất Tử - Nguồn cảm hứng bất tận cho văn học, nghệ thuật

Hình tượng Tứ Bất Tử xuất hiện trong nhiều tác phẩm văn học, nghệ thuật tiêu biểu của Việt Nam như truyện Thánh Gióng, truyện Chử Đồng Tử, truyền thuyết Sơn Tinh - Thủy Tinh, ca dao, dân ca, tranh dân gian... Khắc họa nên phẩm chất cao đẹp của các vị thần, các tác phẩm đã truyền tải thông điệp nhân văn sâu sắc về lòng yêu nước, tinh thần đấu tranh bất khuất, sự hy sinh vì cộng đồng.

Với vốn liếng văn hóa phong phú, huyền thoại Tứ Bất Tử là nguồn cảm hứng bất tận cho các nhà văn, nhà thơ, họa sĩ, nhạc sĩ... sáng tác. Việc khai thác, phát huy giá trị tín ngưỡng Tứ Bất Tử trong sáng tác nghệ thuật không chỉ góp phần bảo tồn, phát huy di sản văn hóa dân tộc mà còn đưa nền văn học, nghệ thuật Việt Nam tiếp cận gần hơn với bạn đọc trong và ngoài nước.

Kết luận

Tín ngưỡng Tứ Bất Tử là một phần quan trọng trong văn hóa tâm linh của người Việt Nam. Việc nghiên cứu và phân tích tín ngưỡng này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về giá trị văn hóa truyền thống, cũng như những ảnh hưởng của nó đến đời sống xã hội hiện nay.